Kiedy dziecko jest odrzucane przez rówieśników
Twoje dziecko nie ma przyjaciół w klasie lub na podwórku? Jest ignorowane przez rówieśników? A może jest wyśmiewane lub doświadcza fizycznej lub psychicznej przemocy? Problem odrzucenia społecznego oraz mobbing w szkole, czy przedszkolach niestety nie jest rzadkością. Klasa lub grupa najpopularniejszych dzieci niekiedy wybiera „kozła ofiarnego”, który jest izolowany – nie dopuszcza się go do wspólnych działań i zabaw, jest upokarzany na różne sposoby. Mobbing w szkole, związana z nim agresja u dzieci oraz przemoc w szkole zarówno w formie fizycznej jak i psychicznej to sytuacje, w których nie można liczyć na magiczne rozwiązania między samymi dziećmi. Grupa rówieśnicza w wieku szkolnym staje się jednym z filarów budowania tożsamości i osobowości dziecka. Konieczne jest współdziałanie nauczycieli, rodziców i dobrego psychologa szkolnego w celu poradzenia sobie z konfliktem między rówieśnikami.
Los kozła ofiarnego
Dziecko, które doświadcza odrzucenia przez rówieśników – nie ma się z kim bawić, jest ofiarą mobbingu, przemocy w szkole, wykształca w sobie przekonanie, że coś jest z nim nie tak. Odrzucone przez grupę, bez przyjaciół może uznać, że nie jest warte przyjaźni. W dziecku narastają negatywne emocje – poczucie bezsilności, samotności, smutek, złość, jednocześnie nie wiedząc co zrobić, godzi się na taką sytuację, przyjmuje przezwiska i uderzenia. Czasem licząc, że brak walki z jego strony w końcu doprowadzi do znudzenia gnębiącej go grupy i wyboru nowego kozła ofiarnego.Często odrzucone dziecko opuszcza się w nauce, co może wynikać z próby poradzenia sobie z prześmiewczą łatką „kujona” lub być efektem obniżenia zainteresowania nauką i problemów z koncentracją. Jednak pogorszenie osiągnięć szkolnych nie jest najgorszą konsekwencją odrzucenia przez rówieśników. Dziecko odrzucane przez grupę jest narażone na problemy zdrowotne w przyszłości. Badania – m.in. pod przewodnictwem Rebecci Lacey z Departamentu Epidemiologii i Zdrowia Publicznego na Uniwersytecie Londyńskim - pokazują, że dzieci odrzucane społecznie są w dorosłości bardziej podatne na depresję, otyłość, uzależnienia, rozmaite infekcje oraz choroby układu krwionośnego.
Realne konsekwencje zdrowotne występujące u dorosłych, którzy byli izolowani przez rówieśników w dzieciństwie wskazują jednoznacznie, że nierozwiązany problem odrzucenia nie kończy się wraz ze zmianą klasy, szkoły, czy etapu życia.
Dlaczego moje dziecko?
Przyczyny odrzucenia przez grupę rówieśników i mobbingu w szkole mogą być różne. Jedną z nich – najbardziej jasną i oczywistą dla dorosłych, a także dla samych dzieci, może być wspomniane już wyróżnianie się w klasie. Odstawanie od klasy to nie tylko wyjątkowo dobre oceny, czy zgłaszanie się na lekcjach i dobra opinia w oczach nauczycieli, ale także nieradzenie sobie z przedmiotami wysoko cenionymi przez inne dzieci, np. sportem, przynależenie do mniejszości (np. inny kolor skóry czy wyznanie), źle postrzegani rodzice (np. z problemem alkoholowym), niemodne ubranie, problemy z higieną, „dziwaczne” lub odpychające zachowania (np. duża gadatliwość, wtrącanie się).Mniej dostrzegalna dla zewnętrznych obserwatorów może być przyczyna odrzucenia społecznego odkryta przez McKowna i współpracowników. Badając 284 dzieci w wieku od 4 do 16 lat, badacze odkryli, że dzieci mające problemy w kontaktach z rówieśnikami mają również trudności w co najmniej jednym z trzech obszarów komunikacji niewerbalnej. Odrzucane społecznie dzieci wykazywały problem w dostrzeganiu sygnałów niewerbalnych, odczytywaniu ich znaczenia społecznego oraz wymyślaniu adekwatnych sposobów reagowania na nie.
Co to konkretnie znaczy? Niektóre dzieci mogą nie zauważać oznak zniecierpliwienia w postaci przebierania nogami przez drugie dziecko, rozczarowania w formie wzruszania ramionami, czy zdenerwowania w postaci zaciskania szczęki czy pięści. Albo dostrzegając te sygnały mogą nie rozumieć zupełnie ich znaczenia. Może się też zdarzyć tak, że dziecko widzi i rozumie wskazówki niewerbalne wysyłane przez rówieśnika, ale nie wie w jaki sposób poprawnie na nie zareagować. Brak tych umiejętności może stać się źródłem konfliktów i odrzucenia przez inne dzieci.
Jak pomóc odrzuconemu dziecku
Aby pomóc odrzuconemu dziecku, które doświadcza mobbingu w szkole przede wszystkim konieczna jest obserwacja dziecka postawionego w roli ofiary, przebiegu jego kontaktów z innymi dziećmi oraz sposobu funkcjonowania całej grupy. Baczna obserwacja zachowania dziecka w szkole, przedszkolu, w grupie rówieśniczej przez nauczycieli i pedagogów pomoże dotrzeć do przyczyn konfliktu. Rodzic także może obserwować jak dziecko funkcjonuje w grupie na przykład podczas wycieczki szkolnej, w środowisku pozaszkolnym i w domu podczas wizyty kolegów. Zaniepokoić może również płacz dziecka, np. w ukryciu, w środku nocy, które w ten sposób może odreagowywać swoją bezsilność i złość.
Inny od klasy - co zrobić?
Jeśli przyczyna odrzucenia tkwi w odstawaniu dziecka od grupy rówieśniczej, wyróżnianiu się pod jakimś względem z grupy – ważne są wspólne działania nauczycieli i pedagogów mające na celu uczenie dzieci współpracy oraz tolerancji i akceptacji odmienności. Wśród metod można wymienić tu pogadanki z uczniami na lekcji wychowawczej np. na temat przyjaźni, agresji u dzieci, przemocy w szkole, wspólnoty jaką jest klasa, wzajemnego pomagania sobie, czy przykrości wywołanych przez wyśmiewanie. Jednak sama dyskusja z dziećmi najczęściej nie wystarczy. Dodatkową korzyść może przynieść wykorzystanie atrakcyjnych dla dzieci filmów, opowieści, lub komiksów, które w przystępny sposób pomogą im utożsamić się z przeżyciami odrzucanego bohatera i wypracować wspólnie rozwiązania.Warto proponować dzieciom aktywności, które będą wymagały wspólnego działania, aby osiągnąć cel. Planując takie integrujące zabawy z nutką rywalizacji należy wziąć pod uwagę zdolności odrzucanego dziecka, tak aby mogło się wykazać i zdobyć uznanie w swojej grupie. Jeśli dziecko jest wyśmiewane z powodu swojej niezdarności na zajęciach wychowania fizycznego, lepiej jest wybrać grę, która wymaga zdolności matematycznych (jeśli dziecko dobrze sobie radzi w tym obszarze), zamiast rozgrywki sprawnościowej. Wykorzystanie w takich zabawach wspólnej nazwy czy symbolu zespołu jest elementem silnie spajającym i integrującym, co może utrudnić ponowne odrzucenie dziecka zaakceptowanego na czas gry. Ponadto dziecko udzielające i korzystające z pomocy i zdolności dziecka, będącego na co dzień kozłem ofiarnym, musi znaleźć w sobie jakieś uzasadnienie tej wymiany, co utrudnia mu dalsze stawianie tego dziecka w roli ofiary.
Wykorzystanie wyjątkowych zdolności dziecka lub jego ciekawych zainteresowań pomoże innym uczniom zobaczyć je w zupełnie nowym świetle. Należy jednak uważać, aby dziecko nie zaczęło być postrzegane jako pupil nauczyciela, czy pozostające pod specjalną ochroną, co może mu przysporzyć tylko dodatkowych nieprzyjemności i nasilić mobbing w szkole. Zamiast tego można stworzyć program wzajemnej pomocy w obrębie klasy lub szkoły – w którym każdy uczeń będzie pomagał innym w zakresie przedmiotu, z którego najlepiej sobie radzi. Wówczas „prześmiewcza” zdolność wykorzystana na korzyść gnębiących uczniów, może stać się powodem uznania dla odrzucanego do tej pory dziecka.
Poczucie własnej wartości dziecka
Aby zadbać o obniżone poczucie wartości odrzucanego społecznie dziecka angażuj je w działania na rzecz klasy, powierzaj pewną odpowiedzialność, z którą wiesz że dziecko sobie poradzi, podkreślając zaufanie jakim je darzysz. Nie tylko nauczyciele powinni działać w takiej sytuacji na rzecz budowania poczucia wartości i pewności siebie u dziecka. Niezbędne są tu także działania rodziców. Nie bez znaczenia jest czy dziecko poza grupą szkolną przynależy do grup rówieśniczych, w których jest akceptowane i szczęśliwe. Można zachęcić je do przyłączenia się do jakiejś grupy np. związanej z zainteresowaniami. Do podwyższenia poczucia wartości może przyczynić się również rozwinięcie u dziecka postawy asertywnej oraz zdolności mówienia „Nie zgadzam się na to”. Udział w warsztatach asertywności pomoże pokonać bezsilność i opanować złość, ułatwi obronę swojej osoby w konfliktach rówieśniczych oraz pomoże przeciwdziałać biernemu poddawaniu się przemocy w szkole i atakom ze strony innych dzieci.Umiejętności interpersonalne dziecka
Jeśli przyczyną odrzucenia i izolacji dziecka są jego niskie umiejętności interpersonalne możesz pomóc mu je rozwinąć. W przypadku gdy jesteśmy świadkiem starcia dziecka z innymi rówieśnikami, po przerwaniu starcia dobrze jest od razu przeanalizować z dzieckiem zaistniałą sytuację. Lavoie w swojej książce sugeruje 5-stopniowe podejście:1. Zapytaj dziecko co się stało i wysłuchaj bez oceniania.
2. Poproś dziecko o zastanowienie się co mogło zrobić nie tak.
3. Pomóż dziecku rozpoznać sygnały, które przeoczyło pytając jak by się czuło, gdyby inne dziecko zachowało się wobec niego w taki sam sposób. Zaproponuj możliwe rozwiązania, które mogło wybrać w tej sytuacji, żeby nie wywołać reakcji agresji, odrzucenia, czy konfliktu.
4. Opisz przykład podobnej sytuacji i zapytaj jak dziecko teraz by zareagowało.
5. Poproś, aby ćwiczyło nowe sposoby reagowania w kontaktach z rówieśnikami.
Źródła
Laceya RE, Kumaria, M i Bartleya M (2014) Social isolation in childhood and adult inflammation: Evidence from the National Child Development Study, Psychoneuroendocrinology Vol.50, ss. 85–94
Lavoie, R (2006) It's So Much Work to Be Your Friend: Helping the Child with Learning Disabilities Find Social Success. Tou
chstone
Rush University Medical Center (2010) Three key factors to help children avoid social rejection identified, ScienceDaily
