"Cała" prawda o antydepresantach

W procesie poszukiwania leków na choroby o podłożu biologicznym najczęściej zaczynano od zidentyfikowania przyczyny dolegliwości, a następnie poszukiwano substancji oddziałujących bezpośrednio na tę przyczynę. Z antydepresantami było jednak odwrotnie – jeden z wynalezionych leków dawał skutki uboczne w postaci podwyższonego nastroju. Okazało się, że może pomóc osobom z objawami depresji. Badając jego działanie w mózgu stwierdzono, że wpływa na wzrost poziomu serotoniny. Postawiono więc odwróconą hipotezę, zgodnie z którą prawdopodobną przyczyną depresji jest obniżony poziom tego neurotransmitera.

Wątpliwe założenia

Na podstawie dostępnych badań trudno jest jednoznacznie potwierdzić tę hipotezę. Wyniki są sprzeczne – u niektórych badanych wykryto obniżoną, a u innych podwyższoną zdolność wychwytywania serotoniny przez jeden z receptorów w mózgu (1A). Z kolei inne badania wskazują na brak różnic między osobami z depresją, a grupą kontrolną. Wyniki najnowszego eksperymentu, w którym myszy pozbawiono zdolności produkowania serotoniny, wykazały, że mimo braku tego neuroprzekaźnika nie pojawiły się u nich objawy depresji. Co ciekawe, zmodyfikowane myszy przejawiały kompulsywne i agresywne zachowania, ale nie symptomy depresji. Ponadto poddane stresowi zachowywały się tak jak normalne myszy, tak samo również reagowały na podanie antydepresantów. Oczywiście, badanie przeprowadzono na innych organizmach niż ludzki zupełnie upośledzając genetycznie ich system serotoninergiczny w mózgu. Jednak, mimo to, warto wziąć te wyniki pod uwagę i rozważyć w ich kontekście zasadność podawania na depresję leków modyfikujących działanie tego systemu (zwiększających produkcję serotoniny lub hamujących jej wychwyt zwrotny).

Efekty, ale czy lecznicze

Podczas, gdy jedne badania wskazują na dobre efekty zastosowania antydepresantów u niektórych osób, z innych wynika, że placebo działa podobnie lub lepiej. Należy pamiętać, że antydepresanty wciąż są najbardziej popularną formą leczenia depresji. Często są one traktowane jako konieczny początek terapii zmniejszający ryzyko śmierci pacjenta w wyniku samobójstwa. Jednak badania z grupą kontrolną otrzymującą placebo nie przynoszą dowodów na obniżanie prawdopodobieństwa samobójstwa przez antydepresanty. Ponadto leki z grupy inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) mogą przynosić poprawę dopiero po dwóch tygodniach stosowania, pogarszając wstępnie objawy depresji i skłonności samobójcze! Być może, dla niektórych osób ich używanie jest korzystne, jednak zmniejszają one jedynie nasilenie symptomów zamiast docierać do sedna i zwalczać przyczyny. Skoro podobne efekty można osiągnąć za pomocą placebo, a nawet ćwiczeń fizycznych to pozostaje pytanie czy warto oddziaływać na zdrową biochemię mózgu. Poza tym najlepiej udokumentowane efekty przyjmowania antydepresantów to efekty uboczne takie jak pobudzenie, problemy ze snem, dysfunkcje seksualne. U większości pacjentów występują także przykre objawy odstawienia.

Fizjologiczne wskazówki leczenia

Mimo, że fizjologiczne podłoże zaburzeń psychiatrycznych, takich jak depresja, nie jest tak proste jak byśmy tego chcieli (i jak przekonują swoich pacjentów od lat lekarze), to jednak istnieją badania odkrywające rzeczywisty obszar biologicznych przyczyn depresji. Badacze próbują zidentyfikować markery biologiczne, które pozwolą określić na jaką terapię najlepiej zareaguje dany pacjent. Naukowcy odkryli zmiany aktywności w szyszynce – małej części układu wewnątrzwydzielniczego kontrolującego cykl snu i czuwania, u osób które przyjmowały antydepresanty. Zmiana była obecna tylko u pacjentów, którzy zanotowali poprawę pod wpływem leków, ale także placebo! Poziom niektórych metabolitów ścieżki tryptofanowej (związku z którego powstaje m.in. serotonina) istotnie różnił się pomiędzy osobami, którym leki pomogły, a tymi dla których były nieskuteczne. Dzięki takim badaniom po określeniu poziomu konkretnych związków chemicznych we krwi pacjenta można by przewidzieć, czy leczenie za pomocą danego antydepresantu przyniesie pozytywne skutki. Do tego jednak konieczne są kolejne badania naukowe, uwzględniające większe grupy badanych i dłuższy czas, a także różne rodzaje leków oraz innych sposobów leczenia.

Wartość psychoterapii

Jak wynika z badań, niektórym pacjentom depresyjnym może pomóc połączenie standardowego leczenia farmakologicznego z psychoterapią. W jednym z nich zmniejszenie symptomów oraz poprawę jakości życia uzyskało 46% pacjentów na antydepresantach poddanych dodatkowo terapii poznawczo-behawioralnej w porównaniu do 22% osób, które otrzymywały wyłącznie leki.
Naukowcy badają także zmiany w mózgu zachodzące pod wpływem psychoterapii. W badaniu Roffman i współpracowników zauważono większą aktywność w prawej wyspie (strukturze mózgowej biorącej udział w regulacji emocji, a także wiązanej już wcześniej z depresją) u osób z bardziej ostrymi objawami depresji. Większość osób, które ukończyły psychoterapię psychodynamiczną doświadczyła około 50% redukcji symptomów związanej z obniżeniem aktywności wyspy. Efekt był skorelowany ze stopniem wglądu uzyskanego przez pacjentów w wyniku terapii. Dodatkowo zaobserwowano wyższą aktywność w części kory ciemieniowej (tzw. prawym przedklinku) u osób, które ukończyły terapię, w porównaniu do osób, które zrezygnowały w trakcie. Ta struktura związana jest z samoświadomością oraz pamięcią, badając jej aktywność możliwe będzie przewidywanie czy dana osoba ukończy terapię, i czy wobec tego zastosowane leczenie będzie skuteczne.

Co wybrać?

Depresja jest dość powszechnym zaburzeniem, często prowadzącym do śmierci w wyniku samobójstwa, dlatego tak ważne jest znalezienie odpowiedniej, skutecznej metody leczenia. Dostępne wyniki badań nie przynoszą jednoznacznych wniosków na temat skuteczności leków antydepresyjnych, dlatego trudno na ten moment poznać „całą” prawdę. Większość jednak wskazuje na brak lub jedynie niewielką ich przewagę nad placebo, przy jednoczesnym narażeniu na przykre skutki uboczne. Najbardziej obiecujące są badania nad biologicznymi markerami, których celem jest ustalenie fizjologicznych drogowskazów w mózgu wskazujących najskuteczniejszą metodę leczenia dla konkretnej osoby. Konieczne jest prowadzenie kolejnych tego typu badań, na większych grupach, pokazujących długofalowe efekty oraz dotyczących różnych rodzajów terapii – farmakologicznych, psychologicznych, czy też elektrowstrząsów. Poszukując skutecznego sposobu leczenia depresji, warto też zwrócić uwagę na liczbę godzin snu w ciągu doby, gdyż w świetle badań zarówno za krótki (poniżej 6-ciu godzin), jak i zbyt długi (powyżej 10-ciu godzin) sen może nawet dwukrotnie zwiększać ryzyko wystąpienia tej choroby.




Bibliografia

• David O. Antonuccio, David D. Burns, William G. Danton, Antidepressants: A Triumph of Marketing Over Science? Prevention & Treatment, 5 (25), 2002
• Dual serotonergic signals: a key to understanding paradoxical effects? Trends in Cognitive Sciences, 2014
• Hongjie Zhu, Mikhail B. Bogdanov, Stephen H. Boyle, Wayne Matson, Swati Sharma, Samantha Matson, Erik Churchill, Oliver Fiehn, John A. Rush, Ranga R. Krishnan, Eve Pickering, Marielle Delnomdedieu, Rima Kaddurah-Daouk, Pharmacometabolomics of Response to Sertraline and to Placebo in Major Depressive Disorder – Possible Role for Methoxyindole Pathway. PlosOne, 2013
• Mariana Angoa-Pérez, Michael J. Kane, Denise I. Briggs, Nieves Herrera-Mundo, Catherine E. Sykes, Dina M. Francescutti, and Donald M. Kuhn, Mice Genetically Depleted of Brain Serotonin Do Not Display a Depression-like Behavioral Phenotype. ACS Chemical Neuroscience, 5 (10), 2014
• Moncrieff J, Cohen D Do Antidepressants Cure or Create Abnormal Brain States? PLoS Med 3(7), 2006
• Nicola Wiles, Laura Thomas, Anna Abel, Nicola Ridgway, Nicholas Turner, John Campbell, Anne Garland, Sandra Hollinghurst, Bill Jerrom, David Kessler, Willem Kuyken, Jill Morrison, Katrina Turner, Chris Williams, Tim Peters, Glyn Lewis, Cognitive behavioural therapy as an adjunct to pharmacotherapy for primary care based patients with treatment resistant depression: results of the CoBalT randomised controlled trial. Lancet, 2012
• Roffman J. Witte J.M. Tanner A.S. Ghaznavi S. Abernethy R.S. Crain L.D. Giulino P.U. Lable I. Levy R.A. Dougherty D.D. Evans K.D. Fava M. Neural Predictors of Successful Brief Psychodynamic Psychotherapy for Persistent Depression. Psychotherapy and Psychosomatics, 2014
• Studies find new links between sleep duration and depression. Sub-optimal sleep may activate depressive genes, increase risk for major depression. American Academy of Sleep Medicine, 2014