Milczenie jest złotem - siła komunikacji niewerbalnej

Czy kiedy nie wypowiadamy słów to milczymy? Zdecydowanie nie! Cały czas przekazujemy i odbieramy (częściowo nieświadomie) ogrom informacji o sobie, świecie, naszych emocjach. Patrząc na innych ludzi potrafimy określić ich nastrój, pozycję w hierarchii zawodowej, wzajemne stosunki, stopień pewności siebie. Skąd więc czerpiemy te informacje, skoro słowa nie wchodzą w grę?

Ekspresje mimiczne

Podczas gdy inne formy komunikatów niewerbalnych różnią się międzykulturowo, wyrazy mimiczne dla podstawowych emocji zdają się być uniwersalne na całym świecie. Mimika jest źródłem wielu informacji. Często zanim usłyszymy, co dana osoba ma do powiedzenia, to jej twarz i widniejące na niej ekspresje przykuwają naszą uwagę. Dlatego niełatwo jest udać radość z nietrafionego prezentu, bo na naszej twarzy może przez ułamek sekundy pojawić się wyraz rozczarowania, smutku czy niezadowolenia, który może nie umknąć uwadze obdarowującego. Ponadto udawane wyrazy mimiczne różnią się od tych spontanicznych, automatycznych reakcji (o czym pisaliśmy w artykule „Anatomia kłamstwa”). Mimika jest doskonałym źródłem informacji na temat stanów emocjonalnych – liczne mięśnie twarzowe, szczególnie wokół ust i oczu, kurcząc się i rozciągając tworzą mozaikę ekspresji radości, przygnębienia, gniewu, zaskoczenia, przerażenia, rozczarowania i wielu innych bardziej złożonych emocji. Komunikacja niewerbalna nigdy jednak nie zachodzi wyłącznie w jednej formie, przekaz zawsze jest kombinacją różnych zachowań i reakcji.

Postawa ciała

Uzupełnieniem wskazówek mimicznych może być postawa ciała, dzięki której np. stany emocjonalne mogą stać się bardziej wyraziste. Smutek, który z łatwością odczytamy na twarzy może być dodatkowo wzmocniony poprzez przygarbione plecy czy opuszczone ramiona. Tymczasem wyprostowana postawa i uniesiona głowa sprawia, że odbieramy osobę jako pewną siebie i wiedzącą czego chce. Tak jak mimika pozwala odczytywać emocje, tak postawa ciała często wskazuje na pozycję społeczną oraz stopień pewności siebie. Osoby niepewnie czujące się w obecności autorytetu lub przełożonego często „zmniejszają” się przybierając odpowiednią postawę ciała. Tymczasem osoba posiadająca autorytet lub władzę będzie prezentowała postawę pewną siebie.

Gesty

O tym jak wielki wpływ na odbiór komunikatu mają gesty może świadczyć fakt, że politycy którzy chcą wywrzeć odpowiednie wrażenie na wyborcach pracują ze specjalistami od wizerunku. Uczą się m.in. gestów, które ukażą ich jako osoby otwarte, zdecydowane, inteligentne, władcze, ale też wzbudzające sympatię. Oczywiście, gesty wyuczone i wyreżyserowane będą w większości przypadków nieco przerysowane i mniej subtelne od tych naturalnych. Gesty ,oprócz życia politycznego, towarzyszą nam w codzienności i są raczej zróżnicowane kulturowo. Niekiedy nawet niewinny, przyjazny w jednej kulturze gest może okazać się obraźliwym zachowaniem w innej, dlatego warto z nimi uważać podczas podróży. Szczególnie, że wiele codziennych, popularnych i silnie zakorzenionych gestów wykonujemy zupełnie nieświadomie nawet w sytuacjach, w których nie mogą wpłynąć one na naszego rozmówcę. Jeśli śmiałeś się kiedyś z kogoś kiwającego głową przytakując drugiej osobie przez telefon to wiesz o czym mowa.

Gesty mają tak duży wpływ na odbiorców (w tym na ławę przysięgłych), że niektórzy sędziowie określają jakie zachowania niewerbalne i w jakim wymiarze są dozwolone na ich sali sądowej. Wprawny prawnik mógłby chociażby spoglądając co chwila na zegarek zasugerować, że argumenty drugiej strony są nużące, a tym samym mało wartościowe dla sprawy. Mógłby również podważać wiarygodność świadka przewracając oczami podczas jego wypowiedzi.

Kontakt wzrokowy

Skoro już jesteśmy przy oczach, warto wspomnieć o kontakcie wzrokowym. Chociaż czasem jego znaczenie jest błędnie odczytywane (np. uciekający wzrok, wcale nie musi oznaczać kłamstwa, jest on wręcz naturalnym elementem podczas wypowiedzi i często wiąże się z przypominaniem sobie czegoś, czy też zastanawianiem się nad dalszą wypowiedzią) może być źródłem wielu informacji. Kontakt wzrokowy może być wyrazem porozumienia, ale silne wpatrywanie się może stanowić formę wyrażenia wrogości. Gdy natomiast napotykamy na rzeczy lub osoby, które nam się podobają wzmaga się mruganie, a także rozszerzają źrenice.

Podczas rozmowy warto jest dopasować poziom kontaktu wzrokowego do stopnia znajomości i stanu drugiej osoby. Długotrwały kontakt wzrokowy może okazać się zbyt intymny i nie do wytrzymania dla rozmówcy. Ponadto usilne utrzymywanie kontaktu wzrokowego z osobą przygnębioną może doprowadzić do przeładowania emocji i niechcianego płaczu, czy innej nagłej reakcji. Konieczne jest więc świadome regulowanie tego kontaktu w bezpośredniej interakcji.

Dystans

Kolejną formą niewerbalnej komunikacji związanej z intymnością i osobistą przestrzenią jest odległość między rozmówcami. Obserwując konwersujących ludzi można na podstawie odległości między nimi określić stopień znajomości, sympatii czy też aktualnego wzajemnego stosunku do siebie. Każdy z nas ma swoją prywatną przestrzeń – bezpieczny promień wchodzenia w różne interakcje, którego przekroczenie może wywoływać nasz dyskomfort, wycofywanie się czy nawet nieprzyjazne reakcje. Ten promień będzie się różnił dla naszego partnera, przyjaciela, znajomego, czy obcej osoby. Jest on także regulowany przez sytuację, np. w komunikacji publicznej rzadko kiedy mamy możliwość zachowania naszej prywatnej sfery. W większości przypadków akceptujemy tę sytuację jako wyjątkową i zdecydowanie ograniczamy naszą sferę prywatności, jednak ona nie znika całkowicie. Poprzez regulowanie dystansu okazujemy naszą akceptację dla drugiej osoby czy jej poglądów. Uciekamy także od zagrażających nam bodźców – np. automatycznie odsuwamy się od pająka lub rzeczy które nas odrażają.

Dotyk

Dotyk jest silnie powiązany z dystansem, gdyż zawsze wkracza w naszą prywatną strefę. Z badań wynika, że jest on niezbędny dla prawidłowego rozwoju społecznego niemowląt. Za pośrednictwem dotyku można przekazać czułość, sympatię, okazać pocieszenie czy dać wyraz bezpieczeństwa. Jednak dotyk jest także wykorzystywany do prezentacji statusu i władzy. Osoby o wyższym statusie i władzy częściej przekraczają prywatne sfery innych okazując swoją wyższość i protekcjonalność poprzez np. poklepywanie. Także płeć odgrywa rolę w kontekście znaczenia jakie niesie ze sobą dotyk. Kobiety częściej okazują poprzez dotyk opiekę, wsparcie, zrozumienie, natomiast mężczyźni mają tendencje do potwierdzania dotykiem swojej władzy i kontroli.

Artefakty

Także przedmioty i obrazy mogą stanowić narzędzia niewerbalnego przekazu. W gabinecie prezesa za wysokim biurkiem znajdziesz wygodny, podwyższany fotel umożliwiający nie tylko przyjęcie komfortowej pozycji, ale także patrzenie z góry na niższego w hierarchii pracownika, który zasiądzie na niskim i twardym krześle nieśmiało prosząc o podwyżkę...Na ścianach i półkach zapewne znajdą się inne atrybuty statusu, np. drogie obrazy, pozłacane statuetki czy rzeźby, certyfikaty i dyplomy. Także obrazy mogą stanowić niewerbalny komunikat, np. poprzez wybór odpowiedniego awatara możemy tworzyć określony wizerunek w wirtualnym świecie. Innym przedmiotem informującym o cechach i statusie osoby jest uniform. W wielu eksperymentach psychologicznych badacze nadawali siłę autorytetu swoim pomocnikom ubierając ich w białe kitle.

Wygląd zewnętrzny

Uniform można również potraktować jako element ubioru wpływający na wizerunek osoby. Poprzez wybór odpowiedniego ubrania, kolorystyki, fryzury możemy wyrazić nie tylko swoje poglądy, przynależność do grupy (m.in. subkultury), ale także komunikować swój aktualny stan emocjonalny, czy otwartość na związki. Nasz wygląd jest elementem w dużej mierze wpływającym na tworzenie pierwszego wrażenia, dlatego tak ważne jest zadbanie o wizerunek np. przez kandydatów poszukujących pracy. Często w kilka sekund oceniamy daną osobę właśnie na podstawie wyglądu, chociaż utworzona wówczas ocena może się zmienić po bliższym poznaniu, nie zawsze jest na to szansa.

Elementy paralingwistyczne

Na koniec o jeszcze jednej formie niewerbalnej komunikacji, związanej z dźwiękiem i słowami. Znaczenia słowom nadaje sposób ich wypowiadania – zarówno tempo, głośność, jak i intonacja. To samo zdanie wypowiedziane w różny sposób może wyrażać pochwałę, niezadowolenie czy ironię. Dodatkowe elementy paralingwistyczne to różne dźwięki, wokalizacje, które nie są słowami, np. chrząkanie, potakiwanie, gwizdanie i itp. zachowania, którymi często samoistnie wyrażamy nasz stosunek do czyjejś wypowiedzi, czy działania, okazujemy zdziwienie, szacunek czy też dajemy poznać, że coś lub ktoś nam się podoba.

Złożone znaczenie

Wszystkie powyższe formy komunikacji łączą się w różnych kombinacjach razem ze słowami lub bez tworząc całość przekazu.Biorąc jednak pod uwagę złote bogactwo niewerbalnych elementów wpływających na znaczenie naszej wypowiedzi można stwierdzić, że słowa odgrywają stosunkowo niewielką rolę w naszym porozumiewaniu się z innymi. Pamiętajmy, że nawet kiedy milczymy, nasze ciało wysyła ogrom informacji gotowym na ich odbiór obserwatorom.