Osoby dotknięte zaburzeniem somatoformicznym odczuwają objawy sugerujące występowanie dolegliwości fizycznych jednak nie mają one żadnych podstaw medycznych. Przejawy tych zaburzeń mogą być różne – od różnego rodzaju bólów do stanów ślepoty, czy nawet paraliżu, a ich podstawą są psychologiczne trudności doświadczane przez osobę. Warto zwrócić uwagę, że osoby z zaburzeniem somatoformicznym nie symulują swoich objawów, lecz głęboko wierzą, że coś jest z nimi nie tak, dlatego tułają się od jednego lekarza do drugiego w poszukiwaniu fizycznej przyczyny swoich dolegliwości. Po pół roku takich nieskutecznych i uporczywych poszukiwań, którym stale towarzyszą bezpodstawne fizyczne objawy można zaklasyfikować je jako zaburzenie somatoformiczne.

Rodzaje
Wyróżnia się cztery lub pięć wzorców somatoformicznych:

• Zaburzenie somatyzacyjne
• Hipochondria
• Zaburzenie bólowe
• Zaburzenie konwersyjne
• Zaburzenie obrazu ciała (czasem zaliczane do zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych)

Objawy zaburzeń dotyczące układu nerwowego i mięśniowo-szkieletowego lokalizują się po lewej stronie, a więc są kontrolowane przez prawą półkulę mózgu. Prawa półkula zaangażowana jest natomiast głównie w niewerbalne procesy psychiczne, tak więc większość zachowań somatoformicznych można traktować jako formę niewerbalnej komunikacji z otoczeniem, sposób sygnalizacji trudności w wypełnianiu codziennych obowiązków.


Czynniki psychospołeczne

Pewną rolę w wyjaśnieniu zgodności rodzinnej może odgrywać uczenie poprzez naśladowanie somatyzujących rodziców, czy rodzeństwa. Zaburzeniom tym często towarzyszą inne zaburzenia psychiczne, głównie lękowe i depresja. Osoby somatyzujące mają bardzo duże problemy w życiu emocjonalnym, najczęściej prezentują wzorzec negatywnej emocjonalności oraz przesadnej wrażliwości emocjonalnej.
Istotne znaczenie w rozwoju zaburzeń somatoformicznych mają doświadczenia poważnych nadużyć w dzieciństwie.
Dla grupy aleksytymików, a więc osób niezdolnych do mówienia o swoich uczuciach, zaburzenia somatoformiczne często stają się jedynym językiem komunikowania swoich problemów.


Czynniki społeczno-kulturowe

Ponieważ w wielu niezachodnich kulturach (np. chińskiej) bezpośrednie wyrażanie emocji jest nieakceptowane można tam zauważyć wzorce somatyzacyjne. Często w postaci chronicznego osłabienia i zmęczenia bez podstaw medycznych (określanego jako „neurastenia”, czyli osłabienie nerwów).

Większość osób z zaburzeniem somatoformicznym będąc silnie przekonanymi o prawdziwości i fizyczności swoich objawów, odmawia leczenia psychologicznego. W takich wypadkach pomocne mogą okazać się leki uspokajające czy przeciwdepresyjne dla ukojenia obaw pacjenta. Jednak należy pamiętać, że nie usuwają one przyczyn, nie likwidują w pełni objawów, a dodatkowo niosą ryzyko uzależnienia i możliwe skutki uboczne. Dlatego najczęściej najlepszym sposobem postępowania jest brak leczenia, natomiast okazywanie dużej dozy wsparcia. Warto też zalecić częste wizyty u lekarzy i przeprowadzać udawane badania medyczne oraz dodawać wyważone wyjaśnienia dotyczące przyczyn.

Ogromnie istotne jest odpowiednie podejście lekarzy, zbyt wczesne zasugerowanie pacjentowi psychicznego podłoża choroby może zniechęcić go do danego lekarza i szukać bardziej wykwalifikowanego w jego opinii specjalisty. Oczywiście przed zdiagnozowaniem zaburzenia somatoformicznego konieczne jest wykluczenie istnienia jakiegokolwiek podłoża fizycznego dla obecnych objawów oraz innych podobnych zaburzeń psychicznych.

Pozytywne skutki może przynieść terapia poznawczo-behawioralna, skoncentrowana na eliminowaniu źródeł zysków wtórnych zaburzenia.

Prognozy na całkowite wyleczenie nie są jednak obiecujące.

Zaburzenia somatoformiczne są w czwartym najczęściej występującym zaburzeniem psychicznym w Europie, zaraz po depresji (6,9%) i dotyczą około 6,3% populacji.