Co to jest - Stres ?

Trudno o jednolitą definicję stresu, ponieważ jest on zjawiskiem wysoce zindywidualizowanym - dla każdego człowieka inne rzeczy bywają stresujące, każdy stosuje też odmienne strategie radzenia sobie ze stresem.   

Czynniki stresogenne

Stres jest fizyczną i psychiczną odpowiedzią organizmu na działanie różnych nacisków (wyzwań) środowiska, zwanych stresorami. Stresory zaburzają naszą równowagę, czyli stan homeostazy. Innymi słowy, stres pojawia się zawsze, gdy w życiu człowieka następują zmiany, do których musi się on przystosować.

W większości wypadków ludzie radzą sobie ze stresem, jednakże zdarza się, że człowiek nie jest w stanie sprostać sytuacji, wówczas możemy mówić o zburzenich spowodownych nadmiernym stresem. U osób szczególnie wrażliwych, każda stresująca sytuacja może przyspieszać wystąpienie poważnych i utrzymujących się zaburzeń psychicznych. Po traumach załamanie zwykle nastąpuje nagle, w przypadku długotrwale działających nacisków narasta stopniowo. W większości wypadków, jeśli przestają działać czynniki stresogenne, następuje powrót do zdrowia, ale niekiedy utrzymywać się mogą długotrwałe problemy.

Stresory, czyli wymogi przystosowania, można podzielić na trzy rodzje: frustracje, konflikty oraz przymus. Frustracja pojawia się wówczas, gdy drogę do celu blokują jakieś przeszkody. Prowadzi ona często do obniżenia samooceny oraz może nasilać zachowania agresywne.

Jak wszystkie inne procesy, tak i stres pełni ważną funkcję: jego zadnie polega na zaalarmowaniu i zmobilizowaniu zasobów jednostki do zmian pomagających w adaptacji do nowej sytuacji.

Reakcja stresowa - przebieg

Wyróżniamy 3 fazy reakcji organizmu:

• reakcja alarmowa, polegająca na postawieniu w stan gotowości sił obronnych organizmu poprzez aktywację układu nerwowego; początkowo charkteryzuje się obniżeniem adaptacji  lub szokiem; 
• reakcja adaptacyjna (lub obronna),  która  pochłania najwięcej zasobów organizmu;  
• reakcja wyczerpania, w której rezerwy są nadwyrężone i organizm traci zdolność do obrony, a dalsze narażenie na stres prowadzi do choroby, a nawet śmierci.

Nasilenie zaburzeń mierzymy stopniem, w jakim stres zakłóca normalne funkcjonowanie. Ostry i przedłużający się stres prowadzi na wszystkich poziomach do znacznego osłabienia ogólnej zdolności adaptacyjnej organizmu. Na poziomie fizjologicznym ostry stres aktywuje współczulny układ nerwowy, który w momentach zagrożenia pobudza wydzielanie adrenaliny i przygotowuje organizm do reakcji ucieczki lub walki.

Następuje:

• przyspieszenie czynności serca;

• zwiększenie przepływu krwi przez duże mięśnie (wzrost ciśnienia), aby dać organizmowi możliwość reakcji na zagrożenie zewnętrzne;

• źrenice rozszerzają się, aby przepuścić więcej światła;

• skóra kurczy się, aby w razie zranienia zmniejszyć utratę krwi;

• podnosi się poziom cukru we krwi, aby zwiększyć wytwarzanie energii.  

Stres oddziałuje na organizm również poprzez oś podwzgórze - przysadka - nadnercza i może poważnie zakłócić równowagę hormonalną, co znaczniej osłabia system odpornościowy, czyniąc organizm podatnym na choroby, na które jest on normalnie odporny. Przypuszcza się, że taka reakcja wobec zagrożenia pełniła w toku ewolucji naszego gatunku funkcję mechanizmu obronnego przed chorobami z autoagresji. Osłabienie reakcji układu odpornościowego może oznaczać, że dana osoba podatna jest nie tylko na choroby zakaźne, ale również na poważne zaburzenia psychiczne, między innymi na depresję.

Wydaje się, że stres wpływa na nasz układ odpornościowy poprzez podwyższenie poziomu kortykosteroidów, co zmniejsza metabolizm limfocytów i odporność na choroby.  Niski poziom kortyzolu po przebytym stresie jest zapowiedzią rozwoju tego zaburzenia. Przedłużający się stan mobilizacji, która trwa, nawet gdy nie ma już takiej potrzeby. Podwyższona reaktywność na bodźce kojarzące się z traumatyczną sytuacją utrzymuje się nawet wiele lat po danym przeżyciu. W skrajnych przypadkach może nastąpić  dekompensacja osobowości pod wpływem urazu.

Ten proces również przebiega w określonych etapach:

1. Alarm i mobilizacja zasobów osobistych, potrzebnych do radzenia sobie z traumą. Typowe dla tego stadium jest pobudzenie emocjonalne, zwiększone napięcie, podwyższona wrażliwość, zwiększenie gotowości (czujności) i podjęcie zdecydowanej próby opanowania się. Jednocześnie, starając się przeciwstawić niebezpieczeństwu, używamy rozlicznych sposobów radzenia sobie zorientowanych na zadanie, zorientowanych na obronę lub obu jednocześnie. W tym stadium mogą pojawić się takie objawy nieprzystosowania, jak ciągły lęk i napięcie, zaburzenia żołądkowo-jelitowe lub inne schorzenia oraz obniżenie wydajności; wszystkie te objawy sygnalizują, że proces mobilizacji zasobów adaptacyjnych nie jest dostosowany do potrzeb.

2. Adaptacja - w tym stadium często uciekamy się do mechanizmów obrony ego. Pod koniec tej fazy mogą pojawić się takie objawy psychofizjologiczne, jak ostry rozstrój żołądka oraz łagodne zaburzenia postrzegania rzeczywistości, na przyklad nadwrażliwość na dźwięki. Dodatkowym objawem może być sztywne trzymanie się raz obranej linii obrony zamiast  nownego przeanalizowania traumatycznej sytuacji i wypracowania bardziej odpowiednich wzorców radzenia sobie. Postępujące ograniczenie pola percepcji i usztywnienie procesów poznawczych.

3. Wyczerpanie - zaczynają  zawodzić wzorce radzenia sobie przywołane w fazie adaptacji. Indywidualna zdolność radzenia sobie z ciągłym stresem jest już poważnie ograniczona. Zdarza się wówczas, że jednostka stosuje środki obrony nadmierne i nieodpowiednie do problemu, przed którym staje. Reakcje cechuje dezorganizacja psychiczna i oderwanie od rzeczywistości, aż po urojenia i halucynacje. Natrętne myśli. Urojenia są odzwierciedleniem coraz bardziej zdezorganizowanego myślenia i postrzegania oraz rozpaczliwych wysiłków ocalenia integralności psychicznej i integralności własnego ja poprzez restrukturyzację rzeczywistości. Zmiany metabolizmu, zakłócające normalne funkcjonowanie mózgu. Jeśli nadal znajdujemy się pod wpływem nadmiernego stresu, proces dekompensacji doprowadza do stadium ciężkiej psychicznej dezorganizacji, objawiającej się niekiedy pod postacią ciągłej i niekontrolowalnej przemocy, apatii i osłupienia, a niekiedy nawet prowadzącej do śmierci. Na poziomie behawioralnym do obniżenia wydajności, uszczuplenia zasobów adaptacyjnych, mniejszej tolerancji na inne stresory (organizm, który już zmobilizował swe zasoby do walki z jednym stresorem, ma ich mniej do obrony przed innymi).

Przedłużający się stres prowadzi albo do patologicznej nadreaktywności na stresory albo do patologicznej niewrażliwości na stresory, utratą nadziei i skrajną apatią.

Faktyczny poziom zaburzeń zależy częściowo od charakteru stresora, częściowo zaś od indywidualnych zasobów osoby - zarówno osobistych, jak i sytuacyjnych.

Prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń wzrasta, jeśli stresor jest:

• ważny dla danej osoby

• długotrwały

• skumulowany z innymi stresormi  pojwijacymi się w cigu całego życia

• występuje w danej chwili wraz  z innymi stresormi

• sztuczny 

• bezpośredni

Przyczyny zaburzeń ze strony osoby to:

• indywidualna recepcja stresora jako ogromego-osoba jest przekonana, iż nie potrafi przejąć nad nim kontroli, czuje się bezsilna;
• niska indywidualna tolerancja stresu-
• ludzie niepewni własnej wartości i zdolności przystosowania się są bardziej zagrożeni niż ci, którzy czują się pewni i bezpieczni. Termin tolerancja na stres odnosi się do indywidualnej zdolności przeciwstawienia się stresowi bez poważnych konsekwencji. Ludzie znacznie różnią się indywidualną podatnością na stres.Niektóre osoby wydają się bardziej „wrażliwe" i mają poważne trudności z przystosowaniem się nawet do drobnych zmian, a w sytuacjach stresowych często reagują chorobą lub zmęczeniem. Ponadto różni ludzie są podatni na różne stresory.

• brak gotowych strategii radzenia sobie z nieoczekiwanymi i nowymi wymogami dostosowawczymi. Przebieg uczenia się jednostki odgrywa zasadniczą rolę dla jej indywidualnej zdolności do radzenia sobie ze stresem.

Przyczyny zaburzeń ze strony środowisk to przede wszystkim brak wsparcia społecznego. Pozytywne więzi rodzinne i społeczne łagodzą wpływ stresu, stanowią bufor zabezpieczający a nawet zmniejszają liczbę zachorowań i przedwczesnych zgonów. Stresor staje się o wiele silniejszy przy braku wsparcia zewnętrznego, moralnego lub materialnego. Ludzie samotni odczuwają silniejszy stres niż osoby otoczone troską ze strony bliskich. 

Zaburzenia często pojawiają się w następstwie doświadczenia kryzysowego - czyli okresu ostrego (nagłego i intensywnego) stresu, na granicy wytrzymałości jednostki lub grupy, bądź poza tą granicą. Działające wówczas stresory są tak silne, że nie skutkują stosowane zazwyczaj techniki radzenia sobie. 

Ważnym źródłem stresu, a więc i możliwych zaburzeń, są wszelkie zmiany w życiu (również pozytywne), które stawiają nowe wymagania-im szybciej zachodzą zmiany, tym większy stres. Za najbardziej stresujące uważa się: śmierć małżonka oraz rozwód, za najmniej: wakacje i drobny konflikt z prawem.

Podstawową formą pomocy psychologicznej dla osób po urazach jest interwencja kryzysowa, która polega na udzielaniu pierwszej pomocy psychologicznej osobom poszkodowanym. Głównymi celami interwencji jest odreagowanie emocjonalne, normalizacja i obiektywizacja przeżyć, wsparcie. 

W ramach prewencji przeprowadza się treningi odporności na stres, które przygotowują ludzi do zmierzenia się z nieoczekiwanymi sytuacjami, jeszcze zanim one nastąpią.

1. dostarczanie informacji o stresującej sytuacji i o tym w jaki sposób ludzie sobie radzą z takim niebezpieczeństwem

2. jednostka powtarza sobie afirmacje sprzyjające skutecznej adaptacji

3. jednostka powtarza te same afirmacje, ale jednocześnie narażona jest na działanie rożnych stresorów

Istnieją również bardziej bezpośrednie rodzaje terapii, podczas których  jednostkę ponownie poddaje się działaniu bodźców, które spowodowały lęk lub towarzyszyły traumatycznymym wydarzeniom. Stosuje się również leki antydepresyjne, by złagodzić napięcie, zmniejszyć lęk i podnieść samopoczucie. Można również uczestniczyć w zajęcich relaksacyjnych, bazujących na technikach wyobrażeniowych, na napięciu i rozluźnianiu odpowiednich partii mięśni, technikach oddychania.

Pamiętaj: każda reakcja na stres wyczerpuje i pozostawia ślady, nieusuwalne blizny, ponieważ zużywa zasoby adaptacyjne, których nie można uzupełnić.

Radząc sobie ze stresem, musisz stawić czoło dwóm wyzwaniom:

• sprostać wymaganiom stresora

• ustrzec się przed zaburzeniami i dezorganizacją psychiczną

W stresujących sytuacjach reagujemy dwojako: staramy się rozwiązać problem poprzez zachowania ukierunkowane na zadanie lub też poprzez zachowania ukierunkowane na obronę, które mają nas uchronić przed urazem psychicznym i dezorganizacją.
 

Gdy czujemy się na siłach dać sobie radę w stresującej sytuacji, typowa jest wówczas reakcja zorientowana na wykonanie zadania. Znaczy to, że nasze zachowanie jest skoncentrowane przede wszystkim na sprostaniu wymogom stresora. A zatem obiektywnie oceniamy sytuację, opracowujemy alternatywne rozwiązania, wybieramy odpowiednią strategię, przechodzimy do działania i oceniamy informacje zwrotne. Plan kolejnych posunięć w reakcji zorientowanej na zadanie, bez względu na to, czy kończy się ona powodzeniem czy porażką, jest z reguły na tyle elastyczny, że zawsze możemy zmienić kierunek działania. Zależnie od sytuacji reakcja ukierunkowana na zadanie może prowadzić do dokonania zmian w samym sobie, we własnym otoczeniu lub w obu jednocześnie. 
 
Jeśli stresor wywołuje poważne poczucie zagrożenia, wówczas nasza reakcja będzie najczęściej zorientowana na obronę, to znaczy, że nasze postępowanie będzie miało na celu przede wszystkim obronę własnej osoby przed zranieniem i dezorganizacją, nie zaś znalezienie wyjścia z sytuacji. Osoba reagująca w ten sposób zapomina na ogół o bardziej skutecznych działaniach zorientowanych na zadanie i koncentruje się na krokach zmierzających do zachowania integralności Ja. Działania te bywają często nieodpowiednie i prowadzą do porażki.

Wyróżniamy dwa podstawowe rodzaje reakcji obronnych: 

• pierwsza sprowadza się do reakcji takich, jak: płacz, bezustanne mówienie i żałoba, które wydają się pełnić rolę mechanizmów naprawiających szkody psychiczne
• druga polega na zastosowaniu tak zwanych mechanizmów obrony Ja poprzez zaprzeczenie, zniekształcenie lub wyparcie własnych doświadczeń, ograniczenie zaangażowania osobistego lub emocjonalnego, przeciwdziałanie szkodzie lub zagrożeniu. Oczywiście każdy mechanizm obronny chroni na kilka sposobów. Nadużywanie mechanizmów obrony ego, gdy stają się one dominującym sposobem radzenia sobie ze stresorami, powoduje zaburzenie adaptacji

Niektórzy ludzie, zamiast radzić sobie ze stresem, sami tworzą zdarzenia życiowe, które z kolei odpowiedzialne są za ich problemy z przystosowaniem psychicznym. Pamiętaj, że na poziomie biologicznym dysponujesz systemem odpornościowym i mechanizmami odnowy; na poziomie psychicznym i międzyludzkim- nabytymi wzorcami radzenia sobie, mechanizmami obronnymi oraz wsparciem ze strony rodziny i przyjaciół; na poziomie społeczno-kulturowym wspierają nas zasoby grup, takich jak związki zawodowe, organizacje religijne i instytucje dbające o przestrzeganie prawa.