Déja vu - gdzieś to już widziałeś?

To uczucie przychodzi nagle: w ułamku sekundy ogarnia Cię silne wrażenie, że sytuacja w której się znajdujesz miała już miejsce, że widziałeś już taką samą scenę, jaka rozgrywa się właśnie w tym momencie, to miejsce jest dziwnie znajome, cała ta chwila jakby już się wcześniej kiedyś się wydarzyła - właściwie jesteś tego pewny, choć jednocześnie wiesz, że to niemożliwe. To wrażenie mija równie szybko jak się pojawia, pozostawiając nas z trudnym do opisania “poczuciem dziwności” - to jest właśnie déjà vu .

Termin “déjà vu” pochodzi z języka francuskiego i oznacza dosłownie “już widziane”. Opisuje on specyficzne wrażenie, że już kiedyś doświadczyliśmy danej sytuacji, powiązane z pewnością, że jest to niemożliwe. Charakterystyczne dla déjà vu jest także to, że nie jesteśmy w stanie powiedzieć, kiedy to doświadczenie miałoby mieć miejsce w naszej przeszłości.

Déjà vu to uczucie dosyć “magiczne”, które sprawia, że czujemy się jakbyśmy przez chwilę funkcjonowali w dwóch różnych wymiarach, albo w jakimś dziwnym śnie. Z tego względu zjawisko to doczekało się wielu ciekawych wyjaśnień. Arystoteles na przykład twierdził, że pojawia się ono w wyniku przypominania sobie doświadczeń z poprzednich wcieleń. Św. Augustyn z kolei uważał, że jest wywoływane przez złe duchy. Dramaturg Maurice Maeterlink, wiązał je z wrażeniami z życia prenatalnego.



Zjawisko déjà vu zalicza się do grupy złudzeń pamięciowych tzw. paramnezji, czyli zaburzeń w odtwarzaniu pamięci, które polegają na przyjmowaniu nowych zjawisk i sytuacji jako znanych lub też pojawianiu się fałszywych wspomnień, w których zdarzenia zmyślone mieszają się z prawdziwymi (konfabulacje i pseudoreminiscencje).

Co wiemy na temat déja vu?

Mimo sporego zainteresowania tym zjawiskiem do dziś nie znaleziono jednoznacznych odpowiedzi na wiele pytań z nim związanych. Subiektywizm déjà vu i jego ulotność utrudnia jego naukowe poznanie.

Co udało się dotychczas ustalić na temat déjà vu?

• Doświadcza go 60-70% populacji i płeć nie różnicuje częstotliwości jego występowania.
• Zdarza się częściej w przypadku 2 skrajnie różnych sytuacji: gdy jesteśmy zestresowani i zmęczeni oraz podczas wykonywania czynności rozrywkowych lub relaksowania się.
• Występuje częściej wieczorami .
• Częściej doświadczają go osoby, które mają wyższe niż przeciętne wykształcenie.
• Pojawia się częściej u osób, które dużo podróżują, czytają, zapamiętują swoje sny i oglądają filmy.Częstotliwość jego występowania maleje wraz z wiekiem.

Mózgowe mechanizmy występowania déja vu

Inspiracją do zgłębiania mózgowych mechanizmów powstawania déjà vu była obserwacja, że zjawisko to pojawia się często jako element aury przedpadaczkowej. Zaczęto więc szukać jego neurologicznych uwarunkowań. Wiele badań wskazuje na związek déjà vu z funkcjonowaniem płata skroniowego. Istotne w tym kontekście były badania S.Mullana i W. Panfielda z 1959 roku, w których udało się wywołać deja vu w warunkach eksperymentalnych, stymulując prądem tylną częśći zakrętu skroniowego u badanych.
Na związek déjà vu z procesami neurologicznymi i fizjologicznymi wskazuje także częstsze jego występowanieu osób dotkniętych chorobą Alzheimera, zażywających clonazepam, spożywających alkohol lub amfetaminę.



Ważną teorię wyjaśniającą powstawanie déjà vu zaproponował neurolog Robert Efron. Jego wyjaśnienie znane jako “teoria hemisferyczna” zakłada, że powstaje ono w wyniku wystąpienia pewnego opóźnienia w transferze informacji pomiędzy różnymi ośrodkami w mózgu. Opóźnienie to może być wynikiem chwilowej “awarii” którejś z dróg neuronalnych przekazujących informacje, np. niedoboru jakiegoś neuroprzekaźnika. Podczas normalnego funkcjonowania mózgu, rozbieżność rzędu kilku milisekund nie jest przez nas w ogóle dostrzegana, jeśli jednak nastąpi nieco dłuższy poślizg, informacja, która już dotarła do niektórych ośrodków z opóźnieniem dotrze do innych, co może wywołać poczucie, że aktualne doświadczenie jest nam już skądś znane.

Psychologiczne mechanizmy zjawiska déja vu

Tajemnicza pamięć nieznanego od dawna interesowała także psychologów, w związku z czym powstały liczne teorie psychologiczne próbujące wyjaśnić to ciekawe doświadczenie.

Niektóre z teorii psychodynamicznych widziały w déja vu mechanizm służący redukcji lęku. Według Janeta, rozpoznanie zupełnie nowej sytuacji jako znajomej umożliwia obniżenie poziomu lęku związanego z nowa sytuacją. Inne teorie z tej samej psychodynamicznej rodziny dostrzegały związek déja vu z nieświadomym tłumieniem nieakceptowanych poglądów i pragnień. Według Freuda, niektóre aktualne doświadczenia mogą aktywować nieświadome pragnienia, co sprawia, że wydają nam się znajome.

Freud wskazywał także na nieco inny mechanizm potencjalnie uruchamiający déja vu, którym jest podświadoma “chęć naprawy” zdarzenia z przeszłości. Podobnie postrzegał to zjawisko Marcovitz - zgodnie z jego teorią “second chance”, déja vu wywoływane jest przez pragnienie powtórzenia jakiegoś doświadczenia z przeszłości w celu dokonania korekty pewnych jego niedociągnięć i uwolnienia się w ten sposób na przykład od poczucia winy.



Wiele teorii łączyło deja vu z marzeniami sennymi. Neurolog i psychoanalityk Sandor Ferenczi w swojej praktyce klinicznej stwierdził często występującą korelację między snami i zjawiskiem déja vu, co wyjaśniał faktem, że marzenia senne często związane są z nieuświadomionymi fantazjami dotyczącymi obecnych sytuacji.
Z kolei brytyjski psycholog James Sully sugerował, że déja vu pojawia się gdy doświadczamy podobnej sytuacji, jakiej już doświadczyliśmy w marzeniu sennym.

Niektóre teorie łączą déja vu ze zjawiskiem depersonalizacji i derealizacji. Badania potwierdziły, że  déja vu towarzyszy częściej osobom doświadczającym depersonalizacji (stanu poczucia oddzielenia od samego siebie)

Déja vu - a może faktycznie “gdzieś to już widziałeś” ?

Fakt, że déja vu częściej dotyczy osób, które dużo podróżują, czytają, zapamiętują własne sny, czy oglądają filmy może sugerować, że zjawisko to wywoływane jest poprzez skojarzenia i podobieństwo pewnych elementów doświadczeń, wyobrażeń, obrazów, wspomnień, których takie osoby mają w pamięci więcej.

To przypuszczenie zostało w ciekawy sposób zbadane. Studentom pokazano zdjęcia ich własnego kampusu oraz odległego kampusu, na którym nie studiowali. W dalszej części eksperymentu, studenci mieli określić, w którym z kampusów już byli. Okazało się, że Ci, którym wcześniej pokazano zdjęcia odległego kampusu znacznie częściej stwierdzali, że w nim już byli, choć w rzeczywistości widzieli go tylko na zdjęciu podczas eksperymentu.

W innym eksperymencie dowiedziono, że poczucie déja vu może być wywołane przez podobieństwo konfiguracji elementów w przestrzeni, nawet jeśli te elementy są zupełnie inne.
Uczestnicy tego badania oglądali rysunki przedstawiające różne sceny. Po pewnym czasie pokazywano im nową porcję obrazków, spośród których część przypominała te widziane wcześniej pod względem rozmieszczenia elementów, choć treść ilustracji była zupełnie inna. Na przykład, w pierwszej części, oglądali ilustrację przedstawiającą samolot lecący nad pasem startowym, a w drugiej widzieli w bardzo podobnej konfiguracji ważkę lecącą nad strumieniem. Okazało się, że w tym przypadkach uczestnicy często sygnalizowali silne poczucie, że już widzieli ten obraz.
Badania te dowodzą, że podobieństwo pewnych elementów przestrzeni może wywołać w nas poczucie, że już jest nam ona znajoma i prowadzić do pojawienia się.

Jamais vu - obce, choć dobrze znane...

Co ciekawe, zaobserwowano i opisano także zjawisko przeciwne do déja vu, które nazwano jamais vu - czyli “nigdy nie widziane”. Jamais vu to bardzo silne wrażenie obcości rzeczy, osób, sytuacji dobrze nam znanych.

Zazwyczaj deja vu  i jamais vu to krótkotrwałe, choć intensywne wrażenia, które dają poczucie przyjemnego zakłopotania. Niemniej jednak oba zjawiska mogą występować w formie chronicznej w niektórych schorzeniach psychicznych, stanach otępiennych lub pourazowych zamieniając życie chorego w koszmar. Ma to miejsce w przypadku bardzo rzadkiego zaburzenia jakim jest zespół Capgrasa, w którym chory jest przekonany że znana mu osoba, np. współmałżonek, rodzic, przyjaciel został zastąpiony przez sobowtóra, którego chory uważa go za kogoś obcego - oszusta, który ma wobec niego złe zamiary. Rozwój choroby może doprowadzić do tego, że pacjent zaczyna mieć wątpliwości nawet co do własnej osoby i ma problemy z rozpoznaniem się w lustrze.

Mimo dużego zainteresowania zjawiskiem déja vu, powszechności jego występowania i wielu ciekawych teorii, które powstały na przestrzeni wieków, nie udało się jeszcze jednoznacznie ustalić jego źródeł i mechanizmów. Z jednej strony wynika to z ulotnego charakteru zjawiska, z drugiej z faktu, że przez dosyć długi czas uznawane było za zjawisko paranormalne, co odstraszało naukowców.

Może to lepiej… przynajmniej możemy cieszyć się tą niesamowitą otoczką, która mu towarzyszy i wprowadza troszkę “magii” do naszej codzienności.




Źródła:

Cleart A. M., Ryals A. J., Nomi J. S. (2009). Can déja vu result from similarity to a prior experience? Support for the similarity hypothesis of déja vu. Psychonomic Bulletin & Review , 16(6), 1082-1088.

Dróżdż T., (2002). Zjawisko déjà vu: rys historyczno-teoretyczny. PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2002, TOM 45, Nr 4, 453-464.


Naveed Saleh M.D., M.S. (2016). 10 Things to Know About Déjà Vu. psycholgytoday.com. Pobrano 24 kwietnia 2017, z https://www.psychologytoday.com/blog/the-red-light-district/201609/10-things-know-about-d-j-vu.