Zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i zaburzenia występujące pod postacią somatyczną stanowią jedną z częściej reprezentowanych grup zaburzeń wśród pacjentów zgłaszających się na psychoterapię. W klasyfikacji ICD 10 występują one w grupie F40 - F 48. W DSM 4 zaburzenia występujące pod postacią somatyczną - charakteryzują się występowaniem dolegliwości fizycznych, których nie można wyjaśnić zmianami ogólnego stanu zdrowia. ( J. Skully Psychiatria rozdział Gordon L. Neligh Zaburzenia występujące pod postacią somatyczną - zespoły somatopodobne tłumaczenie: Elżbieta Czapiewska-Zejden)
Objawy powodują u pacjenta złe samopoczucie lub osłabienie funkcjonowania. Wśród często występujących objawów można wymienić napięciowe bóle, np. kręgosłupa, głowy, ból żołądka, serca, zawroty głowy, drżenie kończyn, kołatanie serca, nagłe uderzenie gorąca itp.
W podejściu systemowym istnieje dziedzina badań medycznycznych - somatyka rodzinna, zajmująca się relacjami między systemowymi procesami rodzinnymi i reakcjami somatycznymi reprezentantów systemu rodzinnego na te procesy.
Jest to kategoria holistyczna, uwzględniająca somatyczne, psychologiczne i społeczne aspekty zaburzeń. Weakland, Wirsching i Stierlin przedstawili przykłady wpływów, jakie system relacji w rodzinie wywiera na przebieg zaburzeń somatopodobnych. Ciało i otoczenie są spostrzegane jako pętle sprzężenia zwrotnego.W podejściu ericksonowskim interwencje o charakterze strategicznym mogą doprowadzić do pozytywnego, trwałego zwrotu w przebieg zaburzeń nerwicowych i somatopodobnych.Wzorce adaptacji społecznych i relacji międzyludzkich przekładają się na wzorce emocjonalne, w konsekwencji na podatność lub nie- na tego rodzaju zaburzenia.
W procesie zaawansowanej i pogłębionej psychoterapii rodzinnej lub indywidualnej psychoterapii w kontekście rodzinnym poszukuje się funkcjonalnego znaczenia objawów.
Objawy spełniają ważne funkcje dla pacjentów i ich rodzin – przede wszystkim pomagają w ustalaniu relacji w rodzinie, określają rodzinne zależności.
Pojawia się pytanie czy pacjent i jego rodzina, zgłaszając się na psychoterapię jest zdolny do życia bez objawów ?Objawy identyfikowanego pacjenta, stają się „formą komunikacji” w rodzinie.Pacjent i terapeuta odczytują komunikaty z ciała poprzez szukanie przewartościowań dla często pojawiających się skarg pacjentów, takich jak:
„Boli mnie głowa”, „Serce się ściska”, „Serce wali mi jak młot”, „Czuję to na żołądku”, „Mam od tego mdłości ”itp.
W koncepcji systemowej pojawia się w trakcie psychoterapii podstawowe pytanie : jaką funkcję pełni objaw w systemie ? jaką rolę i jakie znaczenie ma objaw w kontekście rodziny ?
Objaw ma znaczenie relacyjne, jest komunikatem, jest przekazywaną informacją dla innych osób, niekontrolowaną przez pacjenta w sposób świadomy, nieintencjonalną. Poprzez zmianę perspektywy spostrzegania i użycie hipotetycznych scenariuszy jest możliwy inny sposób widzenia problemów pacjenta w kontekście jego rodziny.
Zadaniem terapeuty jest „ rozwiązanie systemu, który został stworzony przez problem” (wg K. Ludewiga).
• Objawy w ujęciu systemowym mają charakter pozytywny, funkcjonalny:
Ø Z jednej strony służą utrzymaniu równowagi w rodzinie, czyli odpowiedniego poziomu homeostazy
Ø Z drugiej strony są powodem i stanowią pomost do poszukiwania zmiany w cyklach rozwoju rodziny i indywidualnego pacjenta.
• Jeżeli objawy nie zostaną rozpoznane jako przejaw, czy komunikat wewnętrznej struktury rodziny i potraktujemy je „jako problem indywidualny”, nastąpi „przesunięcie objawu”, objaw pojawi się w innej postaci u tego samego „delegata” lub będzie przekazany komuś z rodziny dla zapewnienia odpowied- niego poziomu homeostazy w rodzinie.
Systemowo objawy mogą pełnić bardzo ważną funkcję, np. mogą w kontekście relacji pomagać w rozwiązywaniu konfliktów rodzinnych – wówczas delegatem jest dziecko lub nastolatek. W koncepcji Helma Stierlina delegacja wiąże się z wykonaniem jakiejś misji, osoba delegowana połączona jest z rodziną silną więzią lojalności.
Założenia i cele terapii w podejściu systemowym:
• spożytkowanie metaforycznego znaczenia objawów dla przekonstruowania tzw. „mapy wewnętrznej” pacjentów. „Mapa wewnętrzna” określana jest jako subiektywny model świata, ukształtowany głównie przez system rodzinny.
• tworzenie nowej „mapy wewnętrznej” staje się procesem definiowania osobistego modelu świata.
Przypomina to opisywany przez H.Stierlina proces indywiduacji i separacji od systemu rodzinnego.
• dziedzictwo trans pokoleniowe stanowi system oczekiwań przenoszonych z pokolenia na pokolenie
• na poziomie mniej lub bardziej świadomym w dynamice rozwoju rodziny istnieje lojalność jako podstawowa siła i wartość
• wypracowywanie nowych reguł kierujących zachowaniem w relacjach z rodziną i z innymi ludźmi jest możliwe w uwzględnieniu wzorców międzypokoleniowych, wzorców wartości i lojalności
Techniki terapeutyczne mogą oddziaływać bezpośrednio na wzory relacji w rodzinie i dalej na procesy somatyczne zachodzące w danym człowieku i Interwencje o charakterze strategicznym mogą doprowadzić do pozytywnego, trwałego rezultatu.
Psychoterapia w ujęciu komunikacyjnym jest nastawiona na zmianę wzorców zachowania, wzorców komunikacji, które podtrzymują symptomatyczne zachowanieW podejściu ericksonowskim proces leczenia jest drogą do zdobywania nowych doświadczeń rozwojowych i umiejętności radzenia sobie z objawami dzięki pracy na zasobach i wydobyciu wspierającego potencjału.
• Metaforyczne znaczenie objawów jest wyzwaniem dla pacjenta do doświadczania zmiany w odniesieniu do samych objawów.
• Przewartościowanie znaczenia objawów stanowi podstawę do zmiany „mapy wewnętrznej”. Pacjent w procesie psychoterapii rekonstruuje „mapę wewnętrzną”, między innymi w odniesieniu do swoich indywidualnych wartości.
• Spożytkowanie - rodzaj patrzenia na to jak możemy wykorzystać terapię, wykorzystanie tego wszystkiego co przynosi pacjent.
Objawy zaburzeń somatopodobnych i nerwicowych mogą być użyteczne (na wzór sygnalizacyjnej lampki kontrolnej ) informują, że coś jest nie w porządku. Sprzyja to przyjęciu odpowiedzialności przez pacjenta za swoje zdrowie, pozwala zrozumieć zależność pomiędzy utratą kontaktu z własnymi emocjami, zaprzeczeniem istotnym potrzebom a rozwojem somatycznych zaburzeń.Następuje twórcza adaptacja do zmieniających się warunków i wymagań życia.
Hipnoterapia ericksonowska ułatwia zmianę u pacjenta perspektywy widzenia symptomu, swojej sytuacji - sprzyja reorganizacji myśli, uczuć, zachowańTerapeuta może pomóc pacjentowi zrozumieć i przedyskutować inne sposoby zaspokojenia potrzeb i wartości.