„Świat jest moim wyobrażeniem”. Głoszone przez Schopenhauera – niemieckiego filozofa urodzonego w Gdańsku, ponad 200 lat temu poglądy obecnie znajdują coraz większe odzwierciedlenie w badaniach naukowych.
Powszechnie wiadomo, że ludzie w różny sposób postrzegają kolory, na co wpływa zarówno przyjęta perspektywa patrzenia, jak i indywidualna budowa narządu wzroku czy aktywność mózgu. Większość osób zdaje sobie również sprawę z tego jak odmienne może być postrzeganie tej samej sytuacji społecznej w zależności od tego, jak się w danej chwili czuje, czy pod wpływem przeszłych doświadczeń.
Ale czy zdajesz sobie sprawę, że na Twoje zachowania i utrwalanie przekonań mają wpływ nieświadomie funkcjonujące stereotypy? Badania Ryana Stoliera i Jonathana Freemana rzucają zupełnie nowe światło na sposób w jaki uproszczone przekonania wpływają na postrzeganie innych ludzi i nasze relacje. Czy można przestać myśleć stereotypami, skoro oddziałują na nas nawet gdy świadomie ich nie wyznajemy?
Po co noisimy uprzedzone okulary?
Stereotypy to uproszczone przekonania, zarówno pozytywne jak i negatywne, o członkach grup społecznych. Mogą powstawać na skutek własnych doświadczeń z przedstawicielami danej grupy, często jednak rozpowszechniają się na przestrzeni lat w oparciu o historyczne wydarzenia czy zasady z przeszłości – np. postrzeganie Afroamerykanów jako mniej inteligentnych i bardziej agresywnych ze względu na ich niewolniczą przeszłość. Stereotypy łatwo utrwalają się i zagnieżdżają w naszym umyśle z kilku powodów.
Myślenie stereotypami pozwala upraszczać złożoną rzeczywistość. Bez poświęcania czasu na poznanie drugiej osoby możemy szybko przypisać jej cechy wynikające ze stereotypu. Oczywiście jest to zwykle bardzo krzywdzące i wogóle nie uwzględnia różnic indywidualnych w ramach grupy, ale oszczędza czas i wymaga mniejszego wysiłku.
Stereotypy pozwalają lepiej się poczuć w grupie. Podnoszą wartość grupy społecznej, do której sami przynależymy. A niełatwo jest się przeciwstawić pokusie podnoszenia własnej wartości, szczególnie osobom o niskiej samoocenie. Dlatego stereotypy są utrwalane przez pokolenia – w środowisku społecznym, w mediach, w rodzinach obserwujemy zachowania, poglądy, dowcipy które upewniają nas co do zasadności kierowania się stereotypem.
Stereotypy krzywdzą. Oczywiście patrzenie na innych przez pryzmat negatywnych stereotypów jest krzywdzące i niesie ze sobą przykre konsekwencje psychiczne, społeczne i ekonomiczne kiedy pod wpływem uprzedzeń dochodzi do dyskryminacji członków grup. Jednym z przykładów są chociażby niższe zarobki kobiet niż mężczyzn na dokładnie takich samych stanowiskach.
Czy jesteśmy w stanie nie myśleć stereotypami?
Badanie Stoliera i Freemana z Uniwersytetu w Nowym Jorku pokazuje, że proces przełamywania stereotypów jest trudny. Dlaczego? Badacze wykazali, że stereotypy są zakorzenione w naszym mózgu i wpływają na to w jaki sposób postrzegamy twarz drugiej osoby. Nawet jeśli mamy dobre intencje, uruchomione w podświadomości stereotypy tworzą filtr, który zmienia sposób w jaki widzimy drugą osobę.
Osoby badane widziały twarz Afroamerykanina jako wrogą, mimo, że obiektywnie nie wyrażała ona złości. Twarz kobiecą jako szczęśliwą, mimo, że obiektywnie nie wyrażała radości Twarz Azjaty jako kobiecą, niezależnie od płci osoby na zdjęciu.
Wszystkie te spostrzeżenia zachodziły w ciągu milisekund od zobaczenia zdjęcia, zanim możliwa była racjonalna, świadoma analiza. Automatyczne reakcje badanych były zgodne z powszechnymi stereotypami – o wrogim nastawieniu Czarnoskórych, o łagodności kobiet, czy o kobiecych rysach Azjatów.
Co ciekawe, te wyniki potwierdziły się również w badaniach wykorzystujących obrazowanie mózgu. Aktywność obszaru mózgu odpowiedzialnego za wizualną analizę twarzy w odpowiedzi na zdjęcie Afroamerykanina była podobna do aktywności wywołanej zdjęciem twarzy obiektywnie przedstawiającej złość. Podobnie, w odpowiedzi na twarze kobiet, aktywowany był ten sam obszar co podczas patrzenia na twarze przedstawiające radość. Twarze Azjatów (stereotypowo uznawane za kobiece) wywoływały pobudzenie podobne, do tego aktywowanego przez twarze kobiet.
Z badań Freemana i współpracowników wynika, że nawet jeśli nie jesteśmy świadomi stereotypu, który został w nas kulturowo zakorzeniony, sama jego obecność w naszych schematach myślowych sprawia, że widzimy drugą osobę przez jego pryzmat. Nie jest to zależne od naszych dobrych intencji i świadomie prezentowanych poglądów, gdyż odbywa się szybko, automatycznie i poza racjonalną analizą.
Jak cię widzę, tak się zachowuję
Ponadto jak wynika z wcześniejszych badań – sposób postrzegania twarzy drugiej osoby wpływa na sposób w jaki się zachowujemy. A więc pod wpływem nieuświadomionego uprzedzenia nasz mózg sprawia, że widzimy drugą osobę zgodnie z tym stereotypem. W związku z tym zachowujemy się wobec niej potwierdzając ten stereotyp. Tym samym dodatkowo umacniamy i utwierdzamy go w naszym systemie przekonań. Żyjemy więc w świecie własnych wyobrażeń i utwierdzamy się co do ich prawdziwości nieświadomie napędzając pętle samospełniających się przepowiedni.
Empatyczny manual - jak przestać myśleć stereotypami
Podobnie jak jazda samochodem z automatyczną skrzynią biegów jest łatwa, przyjemna i niesie ze sobą wiele korzyści, tak również stereotypy mogą być użyteczne. Kiedy są wystarczająco trafne i pozwalają oszczędzać nasze poznawcze zasoby, czyli energię mentalną, którą możemy wykorzystać na inne stojące przed nami zadania.
Jednak wielu kierowcom brakuje w „automatach” czucia samochodu – zmiany biegów w odpowiedzi na dźwięki silnika, ciąg, czy dynamikę jazdy. Poza tym, czy czułbyś się bezpiecznie w samochodzie, który byłby całkowicie zautomatyzowany – przyspieszanie i hamowanie również poza Twoją kontrolą…?
Aby przestać myśleć stereotypowo i reagować na krzywdzące stereotypy warto przełączyć się na „empatyczny manual”. Stolier i Freeman sugerują, że w oparciu o wyniki ich badań powinno się poszukiwać rozwiązań, które pozwolą zredukować działające na nieświadomym poziomie uprzedzenia. Co jednak możemy robić zanim naukowcy znajdą skuteczne rozwiązania? Jak najczęściej przełączać się z upraszczającego automatu na empatyczny manual.
- Pierwszy krok to wiedza i świadomość. Wiem, że w społeczeństwie w którym żyję, w którym się wychowałem, w którym funkcjonuję pokutują pewne stereotypy. Jestem świadomy, że nawet jeśli się z nimi nie zgadzam, to mogą oddziaływać na moje postrzeganie i zachowanie.
- Drugi krok - dostrzeganie. Obserwuję swoje relacje z drugą osobą, jak się wobec niej zachowuję, jak reaguję. Zastanawiam się czy gdyby była kobietą/mężczyzną, białym/czarnoskórym, biednym/bogatym – moje reakcje byłyby takie same? Jak ja się czuję gdy ktoś traktuje mnie stereotypowo, np. jak „głupią blondynkę”, „agresywnego czarnucha”, „zniewieściałego geja”?
- Trzeci krok to empatyczne działanie. Rezygnując z automatu i dając sobie chwilę na świadomą analizę mamy możliwość wyboru działania. Działania podjętego w reakcji na drugie wrażenie - oparte na świadomości, dostrzeganiu i empatii. Ta ostatnia pozwala nam „wejść w skórę drugiej osoby” - spojrzeć na sytuację z jej perspektywy, poczuć ten ból, który ona poczuje. A wtedy o wiele trudniej zdeptać, upokorzyć, wyśmiać.
Zatrzymaj się – Pomyśl – Poczuj
Droga do zmiany utrwalonych schematów myślowych, zakorzenionych przekonań nie jest łatwa. Wymaga przerwania sprawnie działających automatycznych procesów, a więc wymaga zatrzymania się, spowolnienia.
Skoro filozofia Slow staje się coraz bardziej popularna, może warto wdrożyć ją także do swojego myślenia. Może nie jesteś w stanie przerwać automatycznych procesów mózgowych, które wpływają na pierwsze wrażenie jakie zrobi na Tobie druga osoba, ale czy podejmiesz wysiłek, aby ją poczuć i stworzyć jej bardziej adekwatny obraz?
Niekiedy, aby odkryć niekorzystne zakorzenione schematy potrzebny jest terapeuta, psycholog lub coach. Pomocne mogą okazać się warsztaty rozwoju osobistego poświęcone rozwijaniu umiejętności empatii, porozumieniu bez przemocy, czy podnoszeniu poczucia własnej wartości i odkrywania wewnętrznej mocy.
Kto kontroluje Twoje życie – nieświadome przekonania, automatyczne emocje, nieprzemyślane reakcje? Zatrzymaj się – Pomyśl – Poczuj i przejmij kontrolę nad swoim życiem.
Źródła
Źródła
Cialdini R.B., Kenrick D.T.i Neuberg S.L. (2002) Psychologia społeczna. GWP
Stolier R.M. i Freeman J.B. (2016) Neural pattern similarity reveals the inherent intersection of social categories. Nature Neuroscience