Moja psychologia: W rozmowie "Cienie i blaski pracy terapeutycznej z dziećmi" wspomniała Pani, że w systemowej terapii rodzin kluczowym elementem są relacje, jakie występują pomiędzy członkami rodziny. Na ile relacje między członkami rodziny są istotne również w terapii indywidualnej?
Dorota Solecka: Relacje są kluczowym elementem naszego życia i podobnie jest w terapii bez względu na jej nurt. Wyobraźmy sobie skrzypce i wirtuoza. Z połączenia tych dwóch elementów powstać mogą dźwięki, a nawet muzyka. Trudno coś powiedzieć na temat muzyki tylko na podstawie kontaktu ze skrzypcami lub wyłącznie na podstawie kontaktu ze skrzypkiem. Jeśli przyjmiemy, że muzyka to metafora relacji między ludźmi to odnosząc to do terapii systemowej rodzin można powiedzieć, że zajmuje się ona muzyką, czyli tym, co może powstać z interakcji elementów.
W terapii indywidualnej analizuje się różne relacje, relacje rodzinne ale również relację przeniesieniową, czyli taką, która u pacjenta powstaje wobec terapeuty stanowiąc odbicie relacji z opiekunami z okresu dzieciństwa. Zastosowanie genogramu w terapii indywidualnej ułatwia rozmowę o źródłach emocjonalnych wzorców wpływających na obecne objawy lub problemy osoby. Poznanie oddziaływania rodzinnego kontekstu i transgeneracyjnych przekazów pozwala zrozumieć sposób w jaki interpretujemy świat oraz jakie jest nasze zachowanie i postawy wobec innych osób.
Moja psychologia: Jak wygląda praca nad relacjami podczas terapii, kiedy wiemy że przed nami siedzi tylko “jedna strona” tej relacji, a być może druga nie jest chętna do udziału w tym procesie?
Praca nad relacjami nie jest łatwa, ale jest bardzo istotnym i koniecznym elementem każdej terapii. Rzeczywiście w przypadku terapii rodzin nie zawsze dochodzi do spotkania ze wszystkimi członkami rodziny z różnych powodów, np ojciec czy mama dużo pracuje, nie ma czasu, pracuje poza Polską czy też członek rodziny nie jest mobilny. Czasem to spotkanie staje się możliwe dzięki wizycie terapeutów w domu rodziny, gdy na przykład nastolatek od dłuższego czasu odmawia wyjścia na zewnątrz.
Należy wspomnieć, że podczas terapii można rozmawiać również o nieżyjących członkach rodziny, którzy nigdy nie pojawią się osobiście na sesji, ale pomimo tego może zdarzyć się, że nastąpi duża zmiana w sposobie doświadczania przez pacjenta relacji ze zmarłą już osobą, właśnie jako wynik rozmów o niej, o relacji jaką pacjent z tą osobą miał.
Natomiast w sytuacji gdy jedna ze stron wyraźnie odmawia rozmów, czyli na przykład mówi: “ to nie moja sprawa, to dziecko ma problem a nie ja, więc nie mam po co przychodzić” to możliwość zmiany stawiana jest pod znakiem zapytania, ponieważ do jej zaistnienia potrzebne są dwie strony.
Moja psychologia: Niedawno w jednym z popularnych czasopism pojawił się artykuł o “mapie relacji rodzinnych”- genogramie. Czym jest genogram i jakie korzyści daje on terapeutom, a jakie pacjentom?
Genogram to metoda polegająca na narysowaniu drzewa rodzinnego obejmującego co najmniej trzy pokolenia oraz zebraniu informacji o poszczególnych osobach i łączących ich relacjach. Na rysunku za pomocą symboli przedstawiona jest struktura i relacje rodzinne. Są to informacje takie jak: wiek, zawód, usposobienie, choroby, ale także bliskie lub konfliktowe relacje, jakie łączą poszczególne osoby. Uwzględnia się rodzinne kryzysy, utraty oraz niespodziewane zmiany jakich doświadczyła rodzina. Mogą również pojawić się opowieści o sukcesach i porażkach.
Genogram pozwala terapeucie poznać i zrozumieć rodzinę/osobę w kontekście całej historii jej/jego rodziny. Dla pacjentów genogram to przede wszystkim możliwość przyglądnięcia się swojej rodzinie pod kątem różnych zjawisk i badaniu ich związku z powstaniem obecnych problemów.
Moja psychologia: Czego można dowiedzieć się z genogramu? Czy genogram “tylko” informacji o powiązaniach rodzinnych tak jak drzewo genealogiczne- kto jest kim dla kogo, czy może dowiemy się z niego czegoś więcej?
Z genogramu dowiadujemy się znacznie więcej niż tylko kto jest kim dla kogo. Genogram ilustruje emocjonalne wzory powtarzane z pokolenia na pokolenie. Zawiera on podstawowe emocje i uczucia, ale także postawy, przekonania i wartości rodzinne. Za pomocą genogramu analizuje się wzorce funkcjonowania i relacji poszczególnych członków rodziny oraz/lub pacjenta w terapii indywidualnej oraz bada ich wpływ na życie.
Na przykład przekonania, które wywodzimy z pochodzenia rodziny czasem mają większy wpływ na nas niż nasze aktualne doświadczenia; jeżeli w naszej rodzinie od pokoleń panuje przekonanie, że nie należy liczyć na mężczyzn, to może się okazać, że w naszej osobistej historii- taka sytuacja się powtarza. Znajomość przeszłości rodziny pozwala zrozumieć swoje miejsce w rodzinie, a czasem wyswobodzić się z niego i budować aktywniejszą postawę wobec własnego życia.
Moja psychologia: Czy stosowanie genogramów w pracy terapeutycznej ma jakieś wady?
Stosowanie genogramów będzie miało wady wtedy, jeśli osoby czyli rodzina lub pacjent indywidualny będą niechętnie do niego nastawione. Niechęć do przyglądania się przeszłości może wynikać z silnej koncentracji na bieżących wydarzeniach lub z innych powodów jak wstyd, czy chęć ukrycia pewnej historii. Wtedy jednak zauważenie tego, może stać się okazją do rozmowy o wstydzie czy też innych emocjach związanych z historią rodzinną i sama propozycja narysowania genogramu- może mieć wartość terapeutyczną.
Wykonanie genogramu nie będzie miało również sensu wtedy, gdy będzie on nieodpowiednio wykorzystywany przez rodzinę. Na przykład jeżeli przy robieniu genogramu członkowie rodziny będą wprowadzać informacje w sposób intencjonalnie raniący lub złośliwy dla siebie nawzajem i w wyniku tego towarzyszyć będzie temu wiele negatywnych emocji- wtedy taki genogram może nie mieć wartości w kontekście terapeutycznym.
Natomiast jeżeli terapeuta nie będzie pamiętać o poszukiwaniu zasobów i mocnych stron rodziny, a będzie jedynie koncentrował się na brakach i trudach- spowoduje to że genogram będzie niepełny. Mówiąc metaforycznie genogram ma służyć do badania nie tylko korzeni, ale i skrzydeł w nim zawartych.
Moja psychologia: Gdzie jeszcze, oprócz sesji terapeutycznych, genogram może znaleźć swoje zastosowanie?
Genogram może być stosowany na sesjach rodzinnych, indywidualnych oraz w terapii par. Poza wymienionym obszarem- zastosowanie genogramu może być przydatne również w pracy lekarza do badania historii rodziny obejmującej na przykład choroby genetyczne, choroby przewlekłe czy uzależnienia. Stosowany w uproszczonej formie może być pomocny lekarzowi w budowaniu empatii dla rodziny oraz identyfikacji wskazań do skierowania do psychologa lub psychiatry.
Moja psychologia: Na licznych forach dla przyszłych rodziców adopcyjnych pojawia się temat genogramów, które mają stworzyć rodzice na sesje PRIDE w ramach programów adopcyjnych. Czy tworzenie genogramu bez wsparcia specjalisty jest równie efektywne co przy jego udziale?
Narysowanie genogramu bez wsparcia osoby profesjonalnie do tego przygotowanej nie jest tak samo efektywne. Powstawanie genogramu dokonuje się poprzez zbieranie informacji, ale obejmuje także wspólną rozmowę i refleksje, które terapeuta może pogłębiać pytaniami. Stanowi również ważną okazję do obserwacji tego, co się dzieje między członkami rodziny w trakcie jego rysowania.
Moja psychologia: Na co specjalista zwraca szczególną uwagę w trakcie rysowania? Jakich innych informacji może się dowiedzieć o tej rodzinie z samej obserwacji?
W trakcie rysowania genogramu można dowiedzieć się, w jakim stopniu członkowie rodziny nawzajem znają swoje rodziny, a także w jaki sposób reagują na to, co słyszą oraz czy się słuchają nawzajem. Zdarza się, że genogram staje się okazją do zadania pytań, od których ktoś się do tej pory powstrzymywał lub wypowiedzenia historii dotąd niewypowiedzianych. Genogram jest wówczas nie tylko techniką, ale nabywa znaczenia w kontekście całej terapii rodzinnej.
Moja psychologia: Czy występują jakieś alternatywy dla techniki genogramu, na przykład wtedy kiedy mamy wątpliwości co do rzetelności werbalnych opisów pacjenta, a mimo to chcemy poznać to w jakich relacjach jest on z najbliższym otoczeniem? Czy znamy jakieś pozawerbalne odpowiedniki takiej metody?
Tak- warto w tym miejscu wspomnieć o rzeźbie rodzinnej i psychodramie. Pierwsza metoda czyli rzeźba rodzinna wywodzi się z podejścia systemowego i polega na tym, że jeden z członków rodziny przestrzennie ustawia pozostałe osoby z rodziny zgodnie ze swoim wyobrażeniem łączących ich relacji i sytuacji w jakiej się znaleźli. Następnie terapeuta pyta, jak każdy czuje się jako część rzeźby i bada możliwości jej zmiany poprzez prośbę o ponowne stworzenie rzeźby rodzinnej, ale takiej, która odzwierciedla jej kształt pożądany. Na przykład nastolatek mocno objęty przez rodziców może chcieć, aby byli oni bliżej siebie tylko we dwoje, a on będzie stać w pewnej odległości pozostając z nimi w kontakcie wzrokowym.
Natomiast w psychodramie członkowie rodziny mogą na prośbę terapeuty odegrać jakąś scenę z życia domowego znaną sobie lub taką w której zastosują nowe wzorce funkcjonowania. Genogram natomiast w porównaniu z rzeźbą rodzinną i psychodramą, ma dla mnie tę zaletę, że ze względu na to, że opiera się na dialogu i opowieściach można go dosyć łatwo wkomponować w spotkania z rodziną.
Dziękujemy za rozmowę!
Dziękujemy za rozmowę!
